چنان‌که مردم بعضی کشورها مانند: پاکستان، هندوستان، بنگلادش، کشورهای آفریقایی، ژاپن و چین به کم‌خوری عادت کرده‌اند. خوب است کودک طوری عادت کند که قبل از گرسنگی و اشتهای کامل، غذا نخورد. وقتی هم به غذا خوردن مشغول شد، قبل از سیر شدن کامل که هنوز به چند لقمه غذا اشتها دارد دست از غذا خوردن بکشد. مرحله‌ی سوم: تربيت از سال دوم به بعد
تربيت‌هاى جسمانى
تربيت كودك از سال دوم به بعد در دو بخش بررسى مىشود: تربيت‌هاى جسمانى و تربيت‌هاى نفسانى. در تربيت‌هاى جسمانى به چند موضوع اشاره مىشود: تغذيه كودك، نوع تغذيه، مقدار غذا، رعايت نظم در غذا، بهداشت و درمان كودك، مسئوليتپذيرى تربيت حواس، تربيت غريزه‌ی جنسى كه در اين جا به شرح هر يك از اين موضوعات مىپردازيم:
تغذيه‌ی كودك
گرچه حقيقت انسان نفس اوست و هدف اصلىِ تربيت، پرورش صفات و كمالات نفسانى مىباشد، ليكن جنبه‌ی جسمانى او را نيز نمىتوان ناديده گرفت، زيرا انسان بايد سالم و زنده باشد تا بتواند به تكميل نفس خويش بپردازد. علاوه بر این، در بین نفس انسان و جسم او ارتباط بسیار عمیقی برقرار است که در یکدیگر تأثیر متقابل دارند. عقل و هوش خوب و صفات نیک را در بدن و مزاج سالم می‌توان پیدا کرد. مزاج ناسالم و اعصاب ضعیف نیز منشأ بسیاری از اخلاق زشت می‌باشد. بنابراین، یکی از وظایف بسیار مهم والدین این است که در پرورش صحیح جسم و جوارح فرزند خود و تأمین سلامت او کوشش نمایند.
در پرورش جسم کودک دو موضوع، مهم است و باید مورد توجه مربیان قرار گیرد: موضوع اول تغذیه‌ی صحیح و موضوع دوم رعایت بهداشت. ما، در این جا نمی‌توانیم در این دو موضوع به تفصیل بحث کنیم، ولی خوشبختانه کتاب‌های مفید و ارزنده‌ای در این باره تألیف شده که مربیان می‌توانند از آن‌ها استفاده نمایند. لیکن به طور فشرده به چند تذکر مهم اشاره می‌کنیم:
نوع تغذیه
پدر و مادر قبل از هر چیز باید بدانند که هدف از تغذیه تنها لذت بردن یا سیر شدن نیست بلکه هدف اصلی تغذیه تأمین مواد غذایی مورد نیاز بدن است تا انسان بتواند در حال سلامت به حیات خویش ادامه دهد. اعضا و جوارح مختلف بدن انسان نیاز به مواد غذایی گوناگون دارد؛ مانند: مواد قندی، چربی‌ها، انواع پرتئین‌ها، انواع ویتامین‌ها، مواد معدنی ـ از قبیل: کلسیم، فسفر، آهن، منیزیوم، سدیم ـ و دیگر چیزها. بدن انسان برای رشد صحیح و سلامت خود نیاز به همه‌ی این موارد دارد، کمبود یا فقدان هر یک از اینها ممکن است سلامت او را در معرض تهدید قرار دهد.
مواد مذکور در انواع حبوبات، سبزی‌ها، میوه‌ها، شیر، تخم‌مرغ و گوشت پراکنده است. بنابراین، یک غذای کامل، غذایی است که واجد همه‌ی مواد مورد نیاز بدن باشد. والدین باید در تغذیه‌ی کودک خود این هدف را منظور داشته باشند و برای آن برنامه‌ریزی کنند، غذاهایی را در اختیارش قرار دهند که کامل و متنوع باشد تا به تدریج به این نوع تغذیه عادت نماید. همواره به او تذکر دهند که هدف تغذیه فقط لذت بردن و پر کردن شکم نیست، بلکه هدف مهم‌تر، تأمین مواد غذایی مورد نیاز بدن و حفظ سلامت مزاج است.
مقدار غذا
بدن انسان به مقدار معینی از غذا نیاز دارد. همان‌طور که کمبود غذا به سلامت انسان لطمه می‌زند، پرخوری و زیاده‌روی در آن نیز سلامت مزاج را مورد تهدید قرار می‌دهد و بیماری‌هایی را به دنبال خواهد داشت. پدر و مادر باید در تغذیه‌ی کودک اعتدال را رعایت کنند، به مقدار نیاز به او غذا دهند و او را به پرخوری و شکم‌پرستی عادت ندهند. متأسفانه ما ایرانی‌ها و عرب‌ها به پرخوری عادت کرده‌ایم و حتی با اشتهای کاذب هم غذا می‌خوریم، در صورتی که اگر از اول به مقدار نیاز غذا می‌خوردیم به کم‌خوری عادت می‌کردیم.
چنان‌که مردم بعضی کشورها مانند: پاکستان، هندوستان، بنگلادش، کشورهای آفریقایی، ژاپن و چین به کم‌خوری عادت کرده‌اند. خوب است کودک طوری عادت کند که قبل از گرسنگی و اشتهای کامل، غذا نخورد. وقتی هم به غذا خوردن مشغول شد، قبل از سیر شدن کامل که هنوز به چند لقمه غذا اشتها دارد دست از غذا خوردن بکشد.
اسلام نیز پرخوری را موجب امراض می‌داند و مردم را از آن برحذر می‌دارد.
امام صادق(ع) فرمود:
انسان ناچار است غذا بخورد تا سلامت و حیات خود را حفظ کند. پس هر کس که غذا می‌خورد یک ثلث شکم را برای غذا و یک ثلث آن را برای آب و ثلث سوم را برای نفس کشیدن بگذارد. خودتان را مانند خوک پرواری، چاق نکنید.[1]
رسول خدا(ص) فرمود:
از پرخوری بپرهیزید که معده را فاسد می‌کند و موجب بیماری تن و کسالت در عبادت می‌شود.[2]
امیرالمؤمنین(ع) فرمود: کمتر کسی پیدا می‌شود که با وجود پرخوری بیمار نشود.[3]
و نیز فرمود:
سیر بودن دائم موجب انواع بیماری‌ها می‌شود. از پرخوری اجتناب کنید که هر کس همواره پرخوری کند، بیماری‌هایش زیاد خواب‌هایش پریشان خواهد شد.[4]
رسول خدا(ص) فرمود:
وقتی غذا تناول کن که گرسنه هستی و در حالی که هنوز اشتها داری دست از غذا بردار.[5]
اصولاً پرخوری در نظر اسلام از اسراف محسوب می‌شود، چون مازاد بر احتیاج بدن سودی ندارد و تفریط و ضایع می‌شود.
خدا در قرآن می‌فرماید:
بخورید و بیاشامید ولی اسراف نکنید که خدا اسراف‌کنندگان را دوست ندارد.[6]
امام رضا(ع) فرمود:
به مقدار نیاز و با تناسب بدنت غذا بخور. هر کس که بیش‌تر از مقدار نیاز غذا بخورد از آن غذا سودی نخواهد برد و هر کس به مقدار احتیاج ـ نه زیادتر و نه کمتر ـ غذا تناول کند برایش سودمند خواهد بود. آب نیز همین‌طور است. پس راه‌کار این است که در مواقع غذا به مقدار نیاز تناول کنی و در حالی که هنوز به غذا میل داری دست از آن بردار، رعایت چنین برنامه‌ای برای معده و بدن تو سودمندتر و برای تزکیه‌ی عقل تو مفیدتر و برای جسمت سبک‌تر خواهد بود.[7]
رعایت نظم در غذا
خوب است انسان به طور منظم و در فواصل معین غذا بخورد و در بین آن‌ها غذایی تناول نکند، مگر مختصری میوه، چای یا بیسکویت. رعایت نظم برای سلامت دستگاه گوارش و جلوگیری از برخی بیماری‌ها مفید است.
خوب است کودک از همان آغاز زندگی با برنامه و در رأس ساعت‌های معین غذا بخورد. هم برای سلامت دستگاه گوارش او مفید است و هم به طور کلی با نظم عادت می‌کند. البته تعداد دفعات غذا خوردن و فاصله بین آن‌ها در سنین مختلف متفاوت خواهد بود؛ مثلاً از آغاز ولادت تا چند ماه فاصله‌ها باید کمتر باشد ولی هر چه بزرگ‌تر می‌شود از تعداد دفعات کاسته می‌شود و به فاصله‌ها اضافه می‌گردد. تا وقتی که کاملاً غذاخور شد تعداد دفعات به سه نوبت در ۲۴ ساعت تقلیل می‌یابد. در این باره می‌توان با یک پزشک کودک مشورت کرد و با نظر او یک برنامه‌ی مناسب تهیه نمود.
کودک را در غذا خوردن لوس نکنید
کودک را در غذا خوردن لوس نکنید. انسان وقتی گرسنه شد به غذا میل پیدا می‌کند و خودش دنبال غذا خواهد رفت و هر چه پیدا کرد می‌خورد تا سیر شود. بعضی از پدران و مادران در اثر علاقه‌ای که به فرزند خود دارند، سعی می‌کنند هرچه بیش‌تر به او غذا بخورانند. کودک هم به میل باطنی پدر و مادر پی می‌برد و برای خوردن غذا خود را لوس می‌کند. حتی گاهی اوقات همین را وسیله‌ی باج‌خواهی و اعمال نفوذ قرار می‌دهد؛ مثلاً قهر می‌کند و غذا نمی‌خورد تا ناراحت شده و در برابر خواسته‌هایش تسلیم شوند و با التماس و نازکشیدن غذا را به او بخورانند و احیاناً با همین وضع عادت کرده و کم‌کم بی‌اشتها می‌شود.
غذا یک نیاز طبیعی است، هر وقت گرسنه شد دنبال آن خواهد رفت. چرا باید اصرار کنید تا غذا بخورد یا غذای خاصی را تناول نماید؟ غذای لازم و مناسب را برایش تهیه کنید هر وقت خواست می‌خورد. نه ناراحت باشید، نه التماس کنید و نه باج بدهید. به کتک و تنبیه هم هیچ‌گاه متوسل نشوید.
خودآزمایی
1- تربيت كودك از سال دوم به بعد در چه بخش‌هایی بررسى مىشود؟
2- هدف اصلىِ تربيت چیست؟
3- چرا انسان باید به طور منظم و در فواصل معین غذا بخورد؟
پی نوشت ها
[1]. کافی، ج۶، ص۲۶۹: قال أبوعبدالله(ع): «لیس لابن آدمَ بدٌ من أکلة یقیم بها صُلبَه، فإذا أکل أحدکم طعاماً فلیَجعَلْ ثلثَ بطنهِ للطعامِ، و ثلثَ بطنِه للشراب، و ثلثَ بطنِه للنفس، ولاتَسَمّنوا تَسمّنُ الخنازِیر للذبح».
[2]. مستدرک الوسائل، ج۳، ص۸۰: عن النبی(ص) أنّه قال: «إیاکم و البطنةَ فإنّها مُفسدِةٌ للبطنِ، و مورثةٌ للسُقمِ و مُکسِلة عن العبادة».
[3]. همان، ص ۸۱: قال علی(ع): «قَلَّ من أکثر الطعامَ فلم یَسقمْ».
[4]. همان، ص ۸۲: قال علی(ع): «إدمان الشبع یُورث أصناف الوجع، إیاک و البطنةَ، فمن لَزمَها کثرت أسقامُه و فسدت أحلامُه».
[5]. همان، عن النبی(ص) أنّه قال: «کُلْ و أنت تَشتهی، و أمسک و أنت تشتهی».
[6]. اعراف (۷) آیه‌ی ۳۱: «وَ كُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا يُحِبُّ الْمُسْرِفِينَ».
[7]. مستدرک الوسائل، ج۳، ص۸۲: عن الرضا(ع) أنّه قال: «فاغتذِ ما یشاکِل جسدک، و من أخذ من الطعام زیادة لم یِفْده، و من أخذه بقدر لازیادةَ علیه و لانقصانَ فی غذائه نفعه. و کذلک الماء، فسبیله أن تأخذ من الطعام کفایتک فی أیّامه، و ارفع یدک منه، و بک إلیه بعض القرم، و عندک إلیه میل، فإنّه أصلح لمعدتک، و لبدنک و أزکی لعقلک و أخفّ لجسمک».
دفتر نشر فرهنگ و معارف اسلامی مسجد هدایت